Hamleti në Mbrostar-Ura (1)

(Requem për Kujtim Spahivoglin)

Jam pakësa i vonuar, por, siodoqoftë, më mirë më vonë se sa kurrë. Këtë shkrim ka kohë që e ruaj në kujtesë si një plagë që dhëmb dhe më ka ndodhur si me Gurin mitologjik të Sizifit, e ngre dhe prapë rrëxohem me gjithë të. Ngjarja është e vjetër, gati 30-vjeçare, por, sado e vogël, më ka lënë një mbresë që dua që ta heqë nga trupi. Dua që ta ndajë me të tjerët: fillimisht me të afërtit e të ndjerit (gruan, Vllasovën; çupën e tij, Timin; të vëllanë, Skënderin dhe nuk di në ka të tjerë? ! ) mandej me të gjithë ata daashamirë të shumtë të tij që nuk janë vetëm në Shqipëri, por dhe në Kosovë (ai ka patur një stat unik: shkonte në Kosovë për art! ) dhe, siç edhe ka ndodhur, me këtë kurbet galopant: në të katër anët e globit ku ka shqiptarë. Kam dhe një arsye tjetër: sivjet, me sa di unë, është 20-vjetori i tij (më duket ka qenë në shkurt? ! ) . Ka 20-vjet që fizikisht nuk është, por rron tek ata që e kanë njohur, një prej të cilëve jam edhe unë. Ndoshta jam i gabuar (për shkak se jam larg Shqipërisë) por nuk pashë ndonjë takim jubilar për nder të tij, të paktën sa kam ndjekur unë së largmi. Sidoqoftë, duke prurë këtë shkrim ” rekuem “ për Të, bëj një si apel për të gjithë ata që e kanë njohur, këtë artist të madh të skenës që, veç artistit, hynte në ata njerëz me zemër të madhe sa bota, pra apel për ta bërë sa më të plotë portretin e tij të bukur që, mjerisht, jo vetëm e masakruan, por e vranë para kohe.

* * *

Ka qenë vera e vitit 1960 a 61? kur e kam parë për herë të parë në skenë. Luhej ” Hamleti “ i Shekspirit dhe për këtë rol debutonin në net të ndryshme, tre aktorët tanë më të mëdhenj në atë kohë: Naim Frashëri, Kadri Roshi dhe Kujtim Spahivogli. Naimi dhe Kujtimi ishin nën kujdesin e një regjisori sovjetik (Batko a Bratko më duket se kish mbiemrin? ! ) , kurse Kadriu përgatitej vetë. Unë-pse ta bëj hasha-isha fans i Kadriut. Kjo për dy arsye: e kisha parë tek ” I çudtitshmi “ dhe më kish befasuar dhe, nga ana tjetër, rrija me një të afërmin e Kadriut tek shtëpia e artistit, kur banonte tek pallatet ” Agimi ” . Aty, tek shtëpia etij, lexonim pirgun e letrave nga simpatizantët dhe këto, natyrisht, dikonin në shijen time. Por shkova i pashë që të tre me radhë. Kurrë nuk mund të harroj dy duar që sikur bënin dritë tek ” përkëdhelnin “ në skenë kokën eJorikut, pastaj batutat që duket sikur dilnin nga një shpirt vullkanik: ishte, këtë radhë, i bukuri Kujtim Spahivogëli. Dhe më mbeti në mendje: i bukur, i paarritshëm. Mandej, e ndiqja në shtyp nga largësia, dhe më bëhej qejfi.

Lexoja-pse ta mohoj-edhe ndonjë poezi të tij. Shkëlqimin po e arrinte si regjisor dhe ca më tepër me kontributin që po jepte në Kosovë ku shkonte shpesh (gjithmonë sipas kujtesës sime, se sot nuk kam një organ shtypi për t’iu referuar) . Mandej-mos gaboj në mes viteve ‘70-erdhi dhe gjëma. E dëbuan. E përçudnuan. E maskaruan. Dhe, kur marrë të shkruaj për këtë dëbim tinëzar, s’ka si mos më vij në mend, një varg lapidar i Asdrenit nga poemthi ” Kryengritësi “ që thotë: ” Dëbojeni ” Të ikë se na bën hije!” Dhe, për fat të keq, kështu ka ndodhur. Qenka zbuluar (më së fundi) se nuk ka patur kurrfarë vendimi për të ” linçuar “ këtë artist të madh të skenës, këtë luftëtar të madh të Kombit (ka qenë ” Debatikas ” , këtë njeri kur kjo fjalë në çdo pozicion përbri tij duhet shkruar me të madhe. Dhe e dërguan në Fier. Në Fier po ku: në bonifikim. Në bonifikim po ku: në Mbrostar-Ura, tek ai poligoni (siç e quajmë ne, vendësit-se jam nga Mbrostar-Ura, fshat 3-4km larg Fierit) , ku dhe e ritakova. Por të mos harroj: u vrava dy herë shpirtërisht me këtë internim të Kujtimit edhe për një arsye tjetër: këtë do t’jua them më poshtë. Fieri ish qendër ku vinin kryeqytetas të sferave të ndryshme që ia kishin bërë ” borxh “ partisë: këtu kanë mbyllur sytë (në Fier) Sejfulla Maleshova dhe Sejfi Vllamasi. Kanë vuajtur dënimin artistë si Pëllumb e Xhuljeta Kulla, Leka Bungo, Maria Rafael edhe ndonjë tjetër. Por me Kujtimin ndodhi pak më ndryshe: e shoqja, Vllasova, e ndau. Kjo (kështu arsyetoja atëherë) më revoltoi mua më shumë. E braktisi atëherë kur i duhej më shumë. Dhe e mora Vllasovën më shumë inat se sa partinë dhe qeverinë. Në shkruaj tani kështu me letra të hapura, dua që, ndoshta, ajo ta lexojë dhe ta dijë mendimin tim.

Dhe tani si e takova? Po vija me biçikletë nga Fieri për në shtëpi dhe, mu tek porta e poligonit, pashë një burrë që jepte e merrte për të hedhur mbi një reportabël, një platformë betoni. Ishihja duarët etija të veshura me një palë dorashka ” made in thes çimetoje “ që jepnin e merrnin, po s’po arrinte dot. Lashë bicikletën dhe iu afrova ta ndihmoj, Kur ç’të shoh? Qe ai: Hamleti! ! ! (dora vetë Kujtim Spahivogli) . -Hamlet, ti në Mbrostar-Ura? – i thashë. Ai, i befasur, lëshoi platformën dhe tha: -Ku më njeh? -Po ty të njeh e gjithë Shqipëria, -i them. Dhe pashë që iu rrëkëllyen dy lot të mëdhenj. Lot të mëdhenj prej burri të nëpërkëmbur. E kapa platformën dhe e hodha mbi reportabël. Tek po matej të më falënderonte, unë pashë që po afrohej ” fukaraj ” -një afie që hiqej si i varfër-por ishte sytë e veshët embretit. E keqja qe se ” fukarai ” më njihte mua dhe ky ” takim ” sado i rastsishëm, s’ishte në të mirën time. Frikën e njihja dhe s’kam pse të rrah gjoksin për trim.

Pedalova mbi biçikletë, për t’u shpëtuar syve të ” fukarait “ (maskarait-më mirë) por pas mora dylotët e atij burri që më pikuan shpirtin. Shkova në shtëpi she shkrova aty për aty: ” Kur qan një burrë ” . Duket sikur u çlirova nga një si makth, por, sakaq, dhe më filloi autocensura. Frika se mos më pa kush se çfarë shkrova. Dhe e grisa atë që shkrova. Vetëm nga frika. Ama lotët e Hamletit më kanë ndjekur dhe sot e kësaj dite. Diku, dikur, kur diktatura u përmbys, rishkrova për këtë artist të madh një poezi. Sado që s’është kushedi se çfarë unë po e sjell për ju. Sidoqoftë, unë pres që këtij artisti të madh t’i jepet vendi që ka merituar. Një qiri mbi varrin e tij! Amen! . . .

K u j t i m !

Post Mortum, Kujtim Spahivoglit

Ç’qe ajo dorë mizore që të ” vrau ” në gjumë?
Ty, shpirtmadhit, me zemrën si pëllumb?
Vendim hiç s’ka patur (të dënuan qesim? ! )
Kë shkele në kallo, i bukuri Kujtim? !

Një gojë si gjeratore, e keqe, e ligë
Voll helmin e cmirës: të ikë, të ikë!
Pëllumbin e bukur, me shpirtin e madh
E dëbuan nga Tirana: larg! Sa më larg!

Të bëjë beton, të hapë kanale
Ah, gjuhë zezonë! Ah, gjuhë prej Kasandre!
Dhe shpirti i bukur u lodh, u cfilit
Të vretë pafajësia, nga pak për çdo ditë.

Dhe zemra më s’duroj (një ditë shkoi, u fal. . . )
Siç fiket një qiri që tretet me ngadalë.
Dhe iku pëllumbi (ndoshta në të pakthim)
Por ne që të duam: të presim, Kujtim!

Skena të pretë dhe njerëzit të presin
Se Njerëz si Kujtimi kurrë nuk vdesin.
Tek shkruaj këto vargje (më bëhet si i gjallë)
Atje, tek poligoni, tek hapte një kanal.

Ndaj them me veten time: ndoshta e shoh prapë? !
Ah, kjo shpresa ime, pse mbeti e thatë? ! . . .

13 tetor 2004

1. Mbrostar-Ura-fshat 3-4 km larg Fierit.

Përparim Hysi, dërguar për ” peshkupauje ” më 18 qershor 2007

E kemi Mbretin “axhami”

Tregim i jetuar.

Ka qenë vjeshtë e vitit 1959. Qeshë emëruar mësues në një fshat të thellë të Myzeqesë dhe atje edhe njoha xha Trushin. Qe një burrë as i gjatë dhe as i shkurtër, mestar do të thoja, veshur me rrobe karakteristike të asaj kohe ku, padyshim, duhet të veçoje takijen e bardhë dhe, sado vjeshtë e nxehtë, e mbante veshur xhaketën prej doku të zi.
Këmishën e kishte të bardhë, pa jakë, grykez që i thonë në Myzeqe, dhe, kur kjo këmisha i hapej nga era, do të shihje fanellën prej leshi. Kur e pyeta se si e duronte atë fanellë leshi në atë vapë përvëlonjëse, ai m’u përgjigj:- Aha, qo (kjo) më është edhe doktor, edhe spicer njëherësh. Se shiko, more dhaskal, nga leshi nuk ka vdekur njeri, po nga ftoma:sa të duash. Dal e ngadalë qemë bërë miq, pothuaj, me xha Trushin.
Fëmijë nuk kish në shkollë, por na hahej muhabeti e pikë.
Kur vija nga shtëpia në fshat (qeshë 20 km larg) , do ta gjeja, mëngjeseve, në shullë duke marrë ato rrezet e ngrohta të mëngjesit që siçthoshte, ” jo vetëm ia donte shpyrti (shpirti) , por qenë si melhem për moshën e pleqërisë. “Se aty, mëngjeseve dhe tërë ditën (ndonjëherë dhe natën), priste të përcillte me lundër kalimtarë dhe nevojtarë të atyre anëve. Se unë harrova: xha Trushi punonte si lundraxhi.
– Si u gëdhive, xha Trushi?- Mirë të faluminderit (i mbahem shpesh të folmes së tij, në shumë raste. Të më falin lexuesit!) zotëria juaj, si është?I tillë qe me të gjithë. I respektuar, i urtë deri në përulësi. Mereni me mend, kur më thoshte mua, një buzëqumështi ” zotëria juaj ” se, kisha vënë apo s’kisha vënë brisk në faqe?!E veçanta qe se kjo ” zotëria e juaj ” kish dalë nga fjalori, me kohë, dhe qe zëvendësusar me shok, po aha, xha Trushi, s’hante aso gjelle. Metros i thosh kut dhe orës sahat. Por, për i ndershëm, shokët i kish të rrallë. Kishte njohur fukarallëkun e kohës së “Merhumit” (Mbretit Zog) . Kur unë mundohesha të rëmoja në të kaluarën e tij, nuk kursehej. Fliste shtruar, pa u ngutur dhe kërkonte se mos shtëllizte keqas ndonjë gjë. Ta thashë, – më thoshte, – atë shtëlliz se ta dish, more dhaskal (kurrë s’më pati thënë mësues) jeta i gjan atij lëmshit që, po u shtëlliz keqas, nuk ka perëndi që ta vërë në islla më. Ja, – ta thotë xha Trushi ty. – Qeshte dhe kishte një qeshje të pastër prej babaxhani dhe, veçanërisht, sytë i merrnin një shkëlqim të veçantë. – Kishim ne, këtu, në fshatin tënë, një bej që kish blerë tërë ç’të sheh syri anë e përqark, ndaj dhe fshati u quajt Çiflig, domethënë, pronë e atij beut. Këtu ngjitur një bej tjetër dhe fshati quhet Alibejas (fshati i Aliut?!) . Mirë, o të keqen xha Trushi tyja (ty) , po këtej nga ne s’ka as Ali, as Haxhi. Po kështu e gjetëm, de. Sa më erdhi koha e këtij të “Vafrit” (varfërit) – e kish fjalën për Enver Hoxhën – . Më t’u ra, or tunjatjeta, e më t’m’i bëri ja kështu me gjisht (gisht) në gojë si xha Trushi?!Dhe prapë ia dha të qeshurit. – Pse ti, xha Trushi, je keq?- provokova unë. Dhe ai:- E di, mor dhaskal, e di ku godet. Po të mos kishnjam (kisha) besim, as që flisja unë, po ta kam blerë mëndjen. Se tek sytë kam pasqyrën unë. Ti m’i ngul, kur të flas, dhe unë si në pasqyrë shoh shpyrtin (shpirtin) . Hë- dhe bëri sikur e harroi pyetjen provokuese timen, – ti më pyete në është mirë apo keq xha Trushi. Unë që të dalë në kut me familjen dua pesëmijë lekë në 15- ditësh, për të marrë, marrë njëmijë treqind, bëje hesapin vetë tija (ti) , se je me gramë. . . Po fshati që duket, nuk do kallauz, dhaskal!Po dëgjo këtu:- Im atë (ndjesë i patë shpyrti dhe bëri kryq) ngordhi?!- Si ngordhi?- s’m’u ndënj mua pa ndërhyr. Ngordhi, ngordhi për kafshatën e bukës, more dhaskal. Dhe u kam thënë çunave:- Gjetët, gjakundi, kokrrën e bereqetit, uluni e merreni e ma sillni në shtëpi. Gjetët paranë, bëni si të doni. Se vjen një kohë- xha Trushi e ka parë- që paraja nuk shkon. Se nuk ka mall për t’u blerë. Dhe paraja nuk hahet, dhaskal.
Iku dhe “Merhumi” (Mbreti Zog) , pa më të erdhi ky i “Vafëri” (Enveri) dhe tha: – T’ua marrëm bejlerëve dhe agallarëve dhe t’ua japim të vafërve si xha Trushi, me demek!
Ne po u bëmë me krahë dhe mend po fluturonim. – Po juve edhe ua dhanë, – sulmova unë. – Neve, ore neve, po kjo e dhëna qe pak si jangllësh, kur thotë turku, se pat avazin mrapa (mbrapa) si ajo qemania e Nastradinit. Se vërtet na i dhanë, po më të ardhi ajo ” komprativa ” (kooperativa) dhe na i ” mshiu ” (fshiu) të gjitha. Me një dorë na i dha, me të dyja na i mshiu (fshiu) . Dhe Lluka, bashkëfshatari ynë, paskësh thënë atje në mejdan:- Hëm na i dhe, hëm na i more, o moj bythëza shaptore!Unë po ia dhashë të qeshurit, por xha Trushi, tregoi se vërtet tha Lluka kaq, por një të ardhur ata të ” hyqymetit ” që jo vetëm e telendisën, por edhe e damkosën ” kolak ” . Keq kjo fjalë ” kolak ” se tek LLuka s’shkel më njeri sikur ka kolerën. ” Usta ” ky ” mbreti ” i ri, dhaskal!Na gjeti si me atë punën e gomarëve. U gëzuan gomarët se vdiq samarxhiu i vjetër. Mirëpo kur erdhi samarxhiu i ri, ky, sa t’ua merrte dorën samarëve, ua bëri kurrizin copë. Se ta themi këtu dhe ta lëmë po këtu:- E dreq (drejtë) nuk qe që të gëzonesh ti se do marrësh mallin e atij tjetrit (siç edhe ubë) po ja që ai djallo interes është i ëmbël, dhaskal. – More, s’të kam pyetur, e di ti si është puna e interesit?Dhe, kur pa, që ngrita supet, vazhdoi:- Kur lindi ropi (robi- njeriu) i parë, pa aty, para këmbëve një ç’të të them, një si ” malukat ” apo ” taratakut ” , dhe nuk dinte si ta thërriste. Mendohu, mendohu, çfarë t’i them. . . dhe ja e zbrazi:- Mirëmëngjes, o interes!!!Dhe ” malukati ” iu përgjigj:- Mirëmëngjes!E sheh, ka lindur para ropit interesi dhe nuk vdes kurrë, dhaskal!. . . E që të mos e zgjat më xha Trushi muhabetin ja tek po ta them dhe vëre vëth në vesh:- Ne e kemi mbretin “axhami”(1) , dhaskal. Sa të rritet “qyja” (ky) , populli do vuajë. Dhe xha Trushi që mos qoftë, po kështu. ” Axhami ” po, yrnekun po të keq ( eka marrë në Moskov) . Dhe, pasi më hodhi duarët në qafë, më tha:- Ika, dhaskal, ika se po më presin për matan. Ju që jini të rinj edhe mund të shpresoni, po sëra ime aha: siç erdhën dhe po ikin. . .
Iku. . . po pas më la atë porosinë, “sa të jetë Mbreti “axhami” , populli do vuajë. . .” . Po vallë, a u rrit ky ” mbreti ” për Shqipërinë ndonjëherë?!. . .

1. axhami (tur) – i vogël.

Përparim Hysi, vjeshtë e vitit 1997
Dërguar për ” peshkupauje ” më 13 qershor 2007

Poezi – Lirika të një plaku

1.Më dehu aroma jote

Ç’më dehu,ç’më dehu aroma jote
Që kishe si lule sot,në mëngjes,
Më dehu si erë prej kulloshtre
Se era e kulloshtrës më ndez.

Më ndezi mua zjarr e flakë
I ndezur,i tëri rashë mbi ty!
Po flakës iu përgjigje me flakë
U dogjëm,u “falëm” të dy…

30 maj 2001

2.Topuzi i flokëve

Topuzi i flokëve pas qafës
Më qëllon mua drejt e në kokë!
Mendja,nga goditja,vjen anës
S’e di,s’e di a ngrihem dot?!

Sytë i kam ngulur mbi topuz
Kam frikë mos më godit prapë?!
Tani me sy më shtie me”Obuz”
Dhe digjem të dy në flakë

Pas flakës çdo gjë bëhet hi
(po ne të dy qenkemi gjallë?!)
Unë,po dihet,jam Gjergj Elez Ali
Ti,sigurisht,shtojzovallë…

30 maj 2001

3.Zbërthyer…

Zbërthyer pullën e bluzës e të feks si dardhë gjiri
Pak unë sytë i hedh bluzës,porse syri mbetë tek gjiri?!
Se s’duroj,jam i babëzitur,se kam kohë pa ngrënë “dardhë”
Ndaj po rri si i goditur( sa vë gojë tek gjiri i bardhë!)

Dua të mbushem pak me frymë(të fitoj unë energji)
Se jam bërë,i tëri,tym(dua të pi,moj,dua të pi!)
Sa shoh gjirin e zbuluar që më shfaqet porsi dardhë
Më hip nepsi,jam”urtuar”(e kafshoj:tak shpirti m’u ngjallë…)

30 maj 2001

4.Më thotë një zonjë

Eh,-më thotë një zonjë mua,- e kam çupën unë të bukur?
Ke parë zonja u”tërbua”:si t’më pyesi për një kukull!
Sepse çupa s’është e vogël,po me këmbë në yzengji
Mua më vjen mendja rrotull( t’i përgjigjem:hiç nuk di!)

I bëj bisht kësaj pyetje(e kaloj si me marifet?!)
Çupën e shikoj me vërejtje(është si Miss i vërtetë!)
Porse zonja krejt si djalle(ma bën pyetjen,mua,sërish)
Më kujton një kohë me malle(kur u deshëm”miturisht!)

Aluzioni qe i shprehur(si për mua dhe për atë)
Porse pyetja më ka”dredhur”(diçka fshihej nëpër të?!)
Sepse zonja i bie pragut( të dëgjojë më mirë,tash,dera?!)
Vallahi që mua,plakut,seç m’u duk që erdh pranvera…

26 maj 2001

5.Në se…

Në se kokën kam me thinja,në se vërsa po më ikën,
Ku ta dija?Ku ta dija që dëshirat nuk m’u fikën?
Por,përkundra,mbushem det(mbushem det e det me valë)
Bëhem unë ashik vërtet,sikur ja dhe u bësh djalë.

Se kur shoh një dallandyshe(dallandyshe sqepgërshërë)
E kthej ndryshe,e kthej ndryshe(lëshoj çika,unë,i tërë)
Si një bletë që zë roit(e kërkon gjëkundi zgjua)
Dashuria më godit(ah,t’më marri dreqi mua…)

26 maj 2001

6.Ah,fustani i zi!

Ah,fustani i zi,që sot paske veshur!
Sa mirë që të rri(kush ta paska qepur?)
S’di në e ke veshur për modë a për hall
Në e ke për hall,hallin vetë e marr.

Dukesh shumë e bukur,si të jesh perri
Bëj që të largohem,mendja mbetë tek ti.
Se të them të drejtën,dukesh si një Miss
Ah,fustani i zi,ç’po më kokoliz!…

2o maj 2001

7.Një zonjë

Një zonjë që shërben në klub
Më ndez si zjarr me sytë e saj
Dhe krejt pusullën unë e humb
sado plak,s’e kam kollaj.

Kjo zonjë fine ka plot hire
Më ndez si prush me sytë si dritë!
Po unë s’kullos dot n’ato”çaire”
Se më s’kam dhëmbë dhe jam “i mpitë”

Një zonjë që shërben në klub
(jo,po kush është?Sa kurreshtarë!)
Ç’ju duhet juve,kur unë po humb
Më “qani” hallin se jam për t’u qarë…

24 korrik 2001

8.Ma zgjate lulen

Ti ma zgjate lulen mua
Më the:-Merri pakëz erë!
Jo,-të thashë,-nuk e dua?!
Të dua ty që je pranverë!

Jo se lulet nuk i dua
Dhe ato,moj,s’i bëj hasha!
Porse ty,moj të dua
Kur ka dasëm,s’shkoj për shkarpa…

18 maj 2001

9.Edhe Zoti

Edhe Zoti lart mbaka pak hatër?!
Se nuk ka se si(ty si të ka bërë!)
Mbledhur bukuria(ku është e ku s’është)
Bobo syri yt(ah,çfarë syri është!)

Pale faqa jote,e butë kadife
Trupi yt i hollë(sjell si në gone!)
Epo kjo s’durohet(vallë,jam prej guri?)
Ndaj ndodhi”hataja(iku nga unë burri…)

17 maj 2001

10.Cigania

Cigania me sy të zesë si qymyri
S’e di as vetë që ne zemër më hyri.
Në zemër më hyri,nga zemra s’më del
E shoh me sy dhe gojën s’e çelë.

Pra,gojën s’e çelë sikur jam mehit
Mos di kjo,cigania,gjë nga “magjitë?!”
S’ka si është ndryshe,më”vrau” me të parë
Pa pikën e turpit,pas saj bredh manar.

Po ju pse çuditeni?Po bredh pas ciganes?!
Pa shiheni me sy e të vjenë mendja anës!
Sa syrin ulli ta ngulë si shigjetë
Të vdekur të lë!Të ngjallë,në do vetë…

14 shkurt 2002

11.Pa “shaka”

Mirë llërët jashtë(gjoksin pse zbuluar?!)
Apo më fut djallin,mua,për t’më ngacmuar?
Po fundi i shkurtër,pesë pëllëmbë i çarë?!
Unë po jam “dritëskurtër”(afrohem për të parë?!)

Të tëra i pashë(asnjë çikë s’u nginja)
Dhe më zuri etja(më dhe gjinë ta pija)
Më hipi fuqia,u bëra me krahë!
Pas”pirjes” dua”ngrënie”(e kam pa”shaka”…)

14 shkurt 2002

Përparim Hysi,dërguar për ”peshkupaujë” më 9 qershor 2007

Rune “Eksiqi”

E quanin Harun, po shkurtimisht i thërrisnin Rune. I mbeti kështu dhe kaq! Por ai”Eksiqi”, mendoj unë, i mbeti kot së koti? ! Kot së koti , po vajti dhe shkoi. Se paranomë e pati, por ke parë ti, iu ngjit si me tutkall dhe, sado që u rrit, i thonin po ashtu: Rune Eksiqi! Por kësaj i thonë që ta pësosh kot fare, se kot fare e pësoi dhe Runia.

Dhe ja se si ka ndodhur:

Gjyshi i Runes, Kasëmi, ishte duke krasitur hardhitë. Ai krasiste dhe nipi, Runia, lozte aty nëpër këmbët e gjyshit. Ndodhi që ato të shkreta gërshërë e “kafshuan” gjyshin në gisht dhe i vërshoi gjaku. Sakaq dhe gjyshi i thirri: -Rune, nxirre bilen shpejt dhe përmirre gjyshin këtu(gjyshi shënoi vendin nga zbriste gjaku). Runia qe i vogël, rreth 5-vjeç dhe, sado e çuditshme që iu duk kërkesa e gjyshit, bëri ashtu siç i tha ai. Por. . . dhe këtu fillon taksirati për të. Për Runen, pra.

Kish kaluar nja dy muaj nga kjo histori dhe në shtëpinë e Runes bëhej një gosti(mbledhur farë e fis, miq, burra e gra)dhe Runia, tek lozte, do ti që të rrëxohet dhe një copë xham i preu gishtin. Duke qarë nga dhimbja, dhe ca se u tremb nga gjaku që i pikonte, vrapoi në odën e miqëve dhe iu drejtua gjysh Kasëmit: -Gjyshi, nxirre shpejt bilen dhe përmirre Runen këtu? ! Ndërsa gostiarët ranë përmbys me këtë çiltërsi të Runes, gjysh Kasëmi, i mbuluar me turp nga të ftuarit, i bërtiti: -U lanet paçë, more eksiq! Se eksiq dhe kaluar eksiqit je! Dhe kështu nga ajo ditë i mbeti kjo nofkë dhe mezalla se iu nda. Sa, për mua, që e kam njohur dhe kam qenë moshtar me Runen, them që ai vetëm eksiq nuk qe. Po qe i çiltër dhe gjërat i thoshte ashtu, hapur. Ose të paktën i thoshte ashtu si i mendonte. As nuk fshihte gjë, edhe sikur kjo gjëja që do tregonte ta ngarkonte me faj. Kur them kështu, jam dëshmitar jo vetëm unë, por dhe të tërë ata që e kanë njohur Runen.

Ishim në klasën e parë. Ka qenë viti 1948. Epo do të thoni: -More histori do bësh a si? Jo vitin e theksoj për diçka tjetër. Për t’ju treguar juve, lexuesëve, se ishin vitet e pasçlirimit kur, të sapodalë nga lufta, fshati(dhe jo vetëm fshati) përjetonte një varfëri të pacakë. Unë, për veten time, dhe jo vetëm unë, shkoja në shkollë, shpesh, edhe zbathur. Edhe Runia po kështu. Se dhe ai i varfër qe. Mësuesen e kishim si kartolinë: të bukur po, të mirë e të dashur që çfarë të thuash! Dhe kjo, mësuesja, kish një të mirë tjetër: na trajtonte si të ishim fëmijë të saj, por ishte edhe kërkuese. Sikur një ditë të mungoje në shkollë, do të ngrinte para klasës(ne e quanim qamet të madh këtë)dhe të bënte një si gjyq të vogël. Dhe, të thuash të drejtën, kurrë s’mungonim në shkollë, veç në rast të ndonjë sëmundjeje. Por ja një ditë nuk erdhi në shkollë Runia. Të nesërmen, mësuesja e ngriti Runen para klasës dhe filloi ta pyesë: -Pse nuk erdhe në shkollë dje? Runia që kurrë s’rrinte pa kthyer përgjigje, këtë herë s’po fliste. Dhe kur mësuesja e ngriti zërin ca më lart duke i mëshuar asaj pse. Runia e “zbrazi”:

-Nuk erdha se nëna më lau brekët! ! ! Ne ia dhamë të qeshurit, kurse mësuesja u skuq sikur të kish bërë faj, i tha: -Mirë, shko dhe mos mungo më. Dhe Runia, për herë të parë me kokë të varur, u ul pranë meje. E pse qenkësh eksiq, pse thoshte të vërtetën. Po ja e tillë qe ngjëndja në ato vite sidomos në fshatra. Po nuk mbaron këtu kjo histori.

Të nesërmen, Runia u nis për në shkollë. Mësuesja, sado që qe nga qyteti, flinte në shtëpinë e një bashkëfshatarit tonë. Mu aty tek shtëpia ku flinte mësuesja, Runia, pa varur në tel rrobat e lara të mësueses. Ou, -mendoi Runia, -s’paskemi shkollë sot, se mësuesja paska larë brekët? ! Dhe u kthye në shtëpi. Mësuesja, pasi bëri apelin, pa që Runia mungonte prapë. -Do ta shihni, -tha ajo, se çfarë do t’i bëj nesër! Erdhi dhe e nesërmja dhe Runia krejt i qetë u ul pranë meje. Kur mësuesja e pa, i tha: -Pa dil pak këtu para klasës. Tani më trego pse nuk erdhe dje në shkollë? Dhe ai: -Jo, mësuese, unë erdha. -Si, erdhe? -s’i udurua asaj. Dhe , menjëherë, u drejtua nga ne: -Qe dje në shkollë Runia? Ne, njëzëri: -Joooo! -E sheh, -tha mësuesja, -nuk ke dhe turp , po vjen dhe gënjen. Jo, nësuese, -tha Runia, -për kokën e nënës unë qeshë(ky qe betimi më i rëndë për ne aso kohe), por kur kalova tek shtëpia e Shefitit(ku rrinte mësuesja), pashë që ti(Runia, se mos ne, s’dinte të fliste në shumës) kishe larë brekët dhe thashë: Mësuesja ka larë brekët, s’paskemi shkollë sot. Dhe u ktheva. Ndërsa uturimë nga të qeshurit, mësuesja mënd po digjej flakë nga turpi, dhe, ashtu, e skuqur i tha: -Shko, ulu në vend.

Dhe ul në vend Runia që, kot së koti, pse thoshë të vërtetën i thoshin eksiqi.

* * *

U rrit Runia dhe, pas ushtrisë, i paska thënë gjyshi: -Rune do të martojmë. Dhe Runia: -Unë e begenis nusen edhe çupë po të jetë? !

Gjyshi ia dha të qeshurit dhe i tha: -Po kur të thonë eksiq, ti më je brinxhi nga mendja! E martuan, por ja, kjo eshkretë martesë, nuk i eci mbarë. Nusja, siç duket , e tradhëtoi dhe Runia, i drejtë siç ishte, iu drejtua gjykatës për ndarje. Gjykatësi, në gjyq e sipër, e paska pyetur Runen: -Përse do ta ndashë gruan? Dhe Runia: -Se e pashë që po puthej me një botë(nuk zinte emër në gojë, se qe i ndershëm). Gjykatësi: -Punë e madhe se po puthej, nuk është arsye kjo për ta ndarë. Runes i hipën: -Mirë, more shoku gjykatës, kur s’qenka punë e madhe kjo puthja me një bot, sillja atë gruan tënde Runes që ta puth se nuk bëhet qameti? ! Gjykatësi, sikur ta kish kafshuar diçka papandehur, kërceu përpjetë nga karrika dhe komnikoi: -Për ofendim të trupit gjykues, Rune”Eksiqi”(po kur i tha dhe ky Eksiqi, pa? ! )dënohet me 6-muaj burg. Dhe kështu jo vetëm e dënuan Runen, po i bërë kokërr për kokërr ca në Bulqizë dhe ca në Borsh. E morën më qafë dhe, siç më tregoi kur doli nga burgu(kish katandisur gjysëm njeriu)në Bulqizë, kur s’bëja normën, më zhvishnin gjysëm lakuriq dhe, mbasi m’i shkelnin dhunshëm me këpucët alpine këmbët e zbathura, më vinin në një qeli që pikonte. Dhe, duket atje mori ftomë të rëndë.

Dhe vdiq i ri Runia i shkretë. Që veç eksiq nuk ishte. Paqe mbi varrin e Runes, të mirit, të çiltërtit deri në paharrim. Amen! . . .

1. eksiq(tur. )-i mangët

Përparim Hysi, qershor 1987

Dervishi (tregim)

Kish mbetur jetim dhe, thuaj, qe rritur rrugëve. Bukën e përditshme e nxirrte duke lypur. Por bënte kujdes që në një derë mos dukej dy herë se njerëzit ishin në hall, siç mendonte ai. Kishte dhe raste-dhe s’qenë të pakëta- që dhe mos i jepnin gjë, por kjo as e fyente dhe as e inatoste. Se dora e thatë, çfarë do të japë, në fund të fundit? ! Më tepër lypte fshatrave se jo vetëm që fshatarkat (se ato gjente në shtëpi, de! ) ishin më bujare se qytetëset, por, veç kësaj, qyteti qe larg. Dhe në qytet, kur shkonte, duket sikur do të humbte.

Salltanetet as që i njihte dhe kënaqej me ç’t’i jipnin. Falënderonte nga larg se, elbete, nikoqirja mund të qe e re dhe lypësi nuk kish nge dhe për avaze të tjera. Se mjaft që kish mospasjen, por dhe ato këmborë i duheshin! Ndryshe, krejt ndryshe ndodhte kur gjente ndonjë plakë në shtëpi. Me të jo vetëm shtrohej në muhabet, por nuk harronte kurrë që me shënjë mirësjelljeje t’i puthte dorën hëm kur mbrrinte, edhe kur largohej. Pak këtu dhe pak atje, ai e shtynte si e shtynte.

Një ditë (po shkelte për herë të parë në atë fshat) i hodhi sytë dhe pa një ndërtesë të madhe: më e lartë se të tjerat dhe veç fshatit, pranë një pylli. Ajo që i bëri përshtypje qe fakti se ndërtesa dukej qe qarkuar me një mur, një pjesë e të cilit dukej që larg. -Atje do shkoj, -vendosi. Kur u afrua tek ndërtesa që shihej nga larg, pa se jovetëm muri e kish qarkuar atë, por ngjitur me të qe dhe një pyll pa fund që, thuaj, se të lemeriste me drurët e dëndur e të lartë. Lypsit as që i duhej me pyllin. Trokiti tek porta hyrëse që, ndryshe nga shtëpitë e fshatit, ish me dy kanata. “Kam rënë në”gjah” të mirë”, -mendoi me vete.

Trokiti. E ku dëgjohej e trokitura në këtë portë të madhe? ! Përsëriti të trokiturat edhe më të forta dhe, kur u bë gati, ta qëllonte me grusht, një kanatë e portës u hap, dhe u rrëfye një dervish. Njerëzit e “tarikatit” i njihte nga veshja dhe lypsi, sa e pa dervishin, bëri një temena. Dervishi: -Përse ke ardhur? Ke sjell gjë për teqenë apo do të takosh Babanë? Lypsi, zënë ngushtë nga këto pyetje, rrinte sikur kish bërë faj! Por kjo gjendje s’mund të vazhdonte, ndaj i tha:

-Dua ndonjë gjë për të ngrënë!
Dervishi: -Shtëpia e Zotit ka për të gjithë dhe, si i priu përpara, e çoi drejt e në kuzhinë. Atje i dhanë për të ngrënë dhe, kur mbaroi së ngrëni, dervishi e pyeti:
-Nuk ke njeri në shtëpi?
-JO.
-Po të afërm a ke?
-JO, jo. Jam i vetëm, asnjë të afërm nuk kam.
-Pa prit pak këtu, -i tha dervishi, -të vete t’i them Babait, se, ndoshta, të mbajmë këtu si çirak për të të bërë dervish.
-Mirë, – pranoi lypësi.
-Ejvalla, nazar! -tha dervishi, pasi u përkul para Babait të teqesë. Babai, veshur me takëmet e Tarikatit që përfaqësonte, ulur mbi një shilte të trashë, nën hijen e një lisi, këmbët e zbathura i kish vënë mbi një jar ujë të ftohtë, se qe gusht e të piqej koka; mbi një palare të madhe ish një kokë e pjekur dashi, një faqore rakije dhe, veç tyre, ndonjë frut i stinës.
-Ejvalla, nazar, -përsëdyti dervishi.
-Çfarë ka ndodhur, evlat? -iu kthye me pyetje dervishit, Babai.
-Ka ardhur një lypës, njeri pa njeri, dhe thashë të të pyesë ndoshta e marrim çirak që ta bëjmë dervish.
-Visheni dhe ma sillni t’hu, -urdhëroi Babai.
-Shpëtove, lumëzi, – i tha dervishi lypësit. Por dëgjo: për çdo gjë që do të pyesë Babai, para se të flasësh, do t’i thuash”Ejvalla, nazar! -dëgjove? Kur të vesh, do t’i puthësh dorën dhe, kur të ikësh, po kështu. Tani hajde të çoj tek dervish Bektashi që të marrësh rrobet e Tarikatit tonë.

E veshi dhe, pasi priu përpara, ia paraqiti Babait. “Dervishi i ri” kaloi përmjet një bahçeje që të lezetoste shpirtin dhe më tutje pa një pyll që të lemeriste. Ndërkaq, arritën tek Babai. Babai, veshur me atë rrobën e bukur qendisur me fijëza të arta, me atë sarëkun në kokë , të bardhë me një jeshile të zënë, me mjekrrën e bardhë dëborë e të gjatë, dukej edhe më madhështor se sa qe dhe të dukej, për një çast, sikur, me të vërtetë, qe më afër zotit.

-Jetim je?
-Hejvalla, nazar, jetim jam.
-S’ke të afërm!
-Jo, asnjë. Mirë, more dervish Musai, ma ço tek dervish Bektashi, të marrë një kosore, një kazëm e një lopatë e ma sillni prapë këtu. Kështu dhe bënë. Kur u paraqit, për së dyti, lypësit sikur i erdhi goja dhe i tha:
-Ejvalla, nazar, sa bahçe e bukur kjo e teqesë!

Dhe Babai: -E bukur, e bukur, po ka qenë pyll si ky që më është këtu. Por një dervish si puna jote e ktheu në bahçe. Prandaj më fillo dhe ma pastro këtë pyllthin këtu se do ta zgjeroj bahçenë! “Dervishi i ri” sa s’kafshoi buzën nga e keqja! Të pastronte pyllin? ! Dhe kush? Ai që tërë jetën nuk kish zënë punë me dorë. . . Ah, o Baba, t’u bëftë mu në grykë! -mallkoi me vete lypësi. Të mbettë ndonjë copë nga ato që po ha, po ashtu shul e shul, e të shkosh mu në esfel! Po sa para bënin këto mallkime tani?

Filloi dhe, pas një ore, kullonte djersë. Të çlodhej, s’e linte syri prej zhgabonje i babait. Aq po lodhej sa i dukej se në këtë vapë xërr do pëllciste si ndonjë flluskë sapuni apo si ato gjinkallat e mjera që këndonin mbi trungjet e pemëve. Forcat po e linin dhe, veç kësaj, dëgjoi zërin e Babait:

-More evlat, jepu duarëve se ashtu si e ke zënë as mot nuk e mbaron. Se dëgjo këtu: as Zoti nuk i do dembelët? ! Tani “Dervishi i ri” ish gati që t’i sulej me atë kosoren Babait dhe, pastaj, të ikte nga sytë këmbët. Nga shiu, ra në breshër.

Sakaq, që nga pylli po dëgjohej angullima rrënqethse e një qeni. Ulërima qe aq e madhe, sa “dervishit” nuk iu durua:

-Baba, -tha, -të vete të shoh se çfarë ka ai qeni?
-Shko, -e lejoi Babai, -po mos u vono se je mbrapa me punën.

U bë me krahë dhe gati fluturoi për në pyll. Pas ulërimës e gjeti kafshën dhe u çudit. I zoti i qenit, pasi e kish lidhur qenin pas një peme, i binte me myk të sopatës në kokë dhe në trup. Ndaj dhe qeni ulërinte.

-Pse e rreh qenin? -e pyeti “dervishi”
-Po e rrah, po s’po ngordh, se më hëngri bukën e drekës!
-Si, or si? Mos e rrih, – i tha “dervishi”, bjema mua t’ia çoj Babait të teqesë. E vë Babai që të qërojë pyllin dhe ngordh vet pastaj. . .

Përparim Hysi, gusht 1973
Dërguar për”peshkupauje” më 4 qershor 2007